FRABDOSME KREATIVU: 11/04/21

PAPEL KAEBAUK HANESAN INVESTIMENTU FINANSEIRA HODI FO KREDITU BA SOSIEDADE HODI HASA’E KRESIMENTU EKONOMIA

(Estudu kazu iha sentru kreditu kaebauk suku Dato Munisipiu Liquica)

Author: LEONITA DE JESUS GONCALVES. (NME:17.03.02.015) Co-Author Frans B.D.S.Menezes,SE.,M.Si

Fakuldade Siensia Sosias no Humana (CSH)

Departamentu Politika Dezemvolvimentu

Universidade da Paz (UNPAZ)

Rua: Osindo I Manleuana, Dili, Timor Leste

Abstratu

Hanesan instituições financeiras, kooperativa rekolha fundus ka osan husi membru ho kandidatu kliente hodi hetan vantazen. Serkulasaun osanmentu iha kooperativa determina husi sulin kreditu membru. Se’e Bainhira membru fo fila osan tuir tempu, maka serkulasaun osamentu iha kooperativa se’e estabil no kooperativa bele dezemvolve aktividades, no Bainhira, karik kliente ka membru ne’ebe empresta ka kreditu la fo fila osan tuir nia tempu no ne’ebe determina ona iha fulan, maka se’e difikulta serkulasaun osamentu no fo impaktu ba mudansa ba iha kooperativa ne’e rasik.

Bazeia ba antecedente ne’ebe mak temi ona iha leten, mak hakerek nain ba obra seintifiku ida ne’e halo identifikasaun ba problema mak hanesan : (1). Se’e menus komprensaun membru ba objetivu kooperativa kreditu kaebauk. 2). Menus konseinsia membru dever fo fila osan empresta. 3). Menus sosializasaun no esklaresementu husi kooperativa kreditu kaebauk ba kleinte ka membru. Hare’e ba problema ne’ebé temi iha antecedente no identifikasaun problema maka, nu’udar hakerek nain ba proposta halo formulasaun problema Hanesan:“ Oinsa Papel Kooperativa Kreditu Kaebauk Ba Investimentu Sosiedade, Hodi Hasa’e Kresimentu Ekonomia ? Bazeia ba objetivu ne’ebé atu atinji iha peskizasaun ida ne’e mak hakerek nain ba proposta utiliza enkuadramentu literaria ne’ebe Kompostu husi Téoria Papel, Téoria Kooperativa, Téoria Kreditu Téoria Investimentu, Téoria Sosiedade, Teoria Kresimentu Ekonomia ho Teoria Ekonomia. Tipu peskiza ne’ebé hakerek nain atu uza iha peskiza ida ne’e mak Kualitativu Deskritivu katak atu observa fenomena sira ne’ebé akontese iha fatin peskiza ho faktu ka realidade hanesan ho kondisaun ne’ebé lolos liu hosi fontes dadus Primariu no Sekundariu, Tékniku Halibur Dadus, Instrumentu Peskiza no Téknika Análiza Dadus.

Hosi análiza rezultadu peskiza ne’ebe mak esklarese ona, maka peskizador ba obra seintifiku atu deskreve katak papél kaebauk investimentu no finansas hodi fo kreditu ba sosiedade hodi hasae kresimentu ekonomia liu kaebauk investiementu no finansas atu fo kreditu ba sosiedade no ba familia sira sai hanesa oportunidade ida ne’ebe mak diak tebes atu ajuda hodi hadia sosiedade sira nia moris, atu nu’une’e bele muda sira nia ekonomia familia nian no bele hamenus kiak iha sosiedade, no mos bele hasa’e kresimentu familia iha nasaun Timor-Leste.

Konkluzaun, katak Liu husi ida ne’e peskijadora hatete papel kaaebauk investimentu no finansas bele muda sosiedade nia moris ba moris ida ne’ebe mak sustentavel, liu husi selu oan sira ba eskola no halo negosio iha sira nia moris hodi bele dezenvolve sira nia ekonomia familia nia no mos bele hasa’e kresimentu ekonomia nasaun nian liu husi kreditu ne’ebe mak kaebauk investimentu no finansas investe klaru katak fo ona vantage ne’ebe bele hadia sosiedade nia moris, no halo sosiedade sira bele hasa’e kresimentu familia nian.

Liafuan xave : Papel, Kooperativa, Kreditu, Investimentu, Sosiedade, Kresimentu Ekonomia.

LISTA SIGLA

RDTL : RepublikaDemokratika de Timor-leste

UNPAZ : Universidade da Paz

TL : Timor-leste

KKK : Kooperasaun Kreditu Kaebauk

IT : Instituisaun Teknolojia

SCH : Siensia Sosiais e Humanas

LIA-DAHULUK

Antesedente

Dezenvolvimentu ekonomia sai hanesan factor importante ida ne’ebe mak sai objetivu no esperansa ida husi governo. Esperansa dezenvolvimentu ekonomia sai ona baze importante ida ne’ebe esforsu hala’o husi governo. Liu husi ida ne’e, mak esforsu ne’ebe mak governo halo atu hasa’e dezenvolvimentu ekonomia nasional. Sorin seluk mos tamba menus akumulasauan capital rendimentu iha nasaun ida nia laran, ho ida ne’e mak sai kauza ba govervo Timor-Leste hodi nune’e bele esforsu an ba atu halo linha kordensaun ho elementu sira ne’ebe mak uja, hodi atinji nessidade sosiedade nian. No ida seluk mos tamba menus produtividade iha kriatividade, no konsumu publik ne’ebe a’as. Politik dezenvolvimentu nasional Timor-Leste kompostu dezenvolvimentu iklim emprezarial no investimentu, mak bele hasa’e sector emprezarial privado nasional iha dezenvolvimentu negosiu ki’ik ne’ebe mak liu husi fo kreditu ou empresta. Iha kooperativa la hanesan instituições financeiras governo ne’ebe lao ho nia servisu rai no empresta hanesan banku, maibe kooperativa hanesan instituições financeiras ne’ebe akumula osan rai husi membru no kandidatu membru ne’ebe hanesan poupança no depósito ne’ebe kanaliza ba iha nia kliente atu hetan lukru /liu husi nia regras ne’ebe konsagra iha estatutu kooperativa ida-idak. Hanesan instituições financeiras, kooperativa rekolha fundus ka osan husi membru ho kandidatu kliente hodi hetan vantazen. Serkulasaun osanmentu iha kooperativa determina husi sulin kreditu membru. Se’e Bainhira membru fo fila osan tuir tempu, maka serkulasaun osamentu iha kooperativa se’e estabil no kooperativa bele dezemvolve aktividades, no Bainhira, karik kliente ka membru ne’ebe empresta ka kreditu la fo fila osan tuir nia tempu no ne’ebe determina ona iha fulan, maka se’e difikulta serkulasaun osamentu no fo impaktu ba mudansa ba iha kooperativa ne’e rasik.

Identifikasaun Problema

Bazeia ba esklaresementu jeralmente maka, papel kooperativa nian ba ekonomia nasional mak la serbisu ba ema ka instituisaun externu atu fo moris, maibe serbisu ba-an atu iha moris. Koperativa moris ho prinsipiu, Tamba ho hakarak rasik no livre, halao ho demokrasia, partisipa ho ekonomia, autonomia no hamrik mesak, edukasaun, formasaun ho informasaun, interkooperasaun, interese ba komunidade. Bazeia ba antecedente ne’ebe mak temi ona iha leten, mak hakerek nain ba proposta ida ne’e halo identifikasaun ba problema mak hanesan : (2). Se’e menus komprensaun membru ba objetivu kooperativa kreditu kaebauk. 3). Menus konseinsia membru dever fo fila osan empresta. 4). Menus sosializasaun no esklaresementu husi kooperativa kreditu kaebauk ba kleinte ka membru.

Formulasaun Problema

Hare’e ba problema ne’ebé temi iha antecedente no identifikasaun problema maka, nu’udar hakerek nain ba proposta halo formulasaun problema Hanesan:“ Oinsa Papel Kooperativa Kreditu Kaebauk Ba Investimentu Sosiedade, Hodi Hasa’e Kresimentu Ekonomia ?

ENKUADRAMENTU TEORIA

Bazeia ba objetivu ne’ebé atu atinji iha peskizasaun ida ne’e mak hakerek nain utiliza enkuadramentu literasia ne’ebe Kompostu husi :

Téoria Papel

Enkuantu tuir matenek nain Tuir Daryanto S.S 1988:121 hatete katak papel hanesan karakteristika ne’ebe mak ema iha espera atu halao servisu tuir nia knar ne’ebe mak iha nia pozisaun rasik, ba iha organizasaun, grupu, no simbolu ne rasik.

Matenek nain W.J.S.Poerwadarminta (197:383) ), papel hanesan servisu ida ne’ebe mak espera husi ema ida ba iha sosiedade,no mos papel hanesan parte husi servisu ida ne’ebe hakarak atu halo, maibe tuir Thibaut ho Kelly (1986:131) fo sira nia hanoin kona ba papel hanesan perilaku/hahalok ida ne’ebe mak husi ema ida ba ema seluk atu halo interasaun ba malu.

Bazeia definisaun papél nian maka hakerek nain konklui deit katak papél maka knaar prinsipal ida tenke hala’o tuir profisaun ema ida-idak nian assume nu’udar kargu signifika hodi bele toma responsabilidade atu halo servisu saida deit bazeia instituisaun, organizasaun no seluk tan, atu bele fo administra no halo atendimentu ba públiku.

Téoria Kooperativa

Tuir matenek nain Arifinal Chaniago ne’ebe foti iha website https:// wiss. co. id/read-27-pengertian-koperasi-menurut-para-ahli.html, esklarese katak kooperativa sai hanesan grupu ida ne’ebe ho nia ema no mos entidade legal no livre husi nia ema atu sai no tama, no halao nia servisu hamutuk hanesan familiar hodi hasae bem estar ema nian.

Tuir Hatta ne’ebe foti iha website https://wiss.co.id/read-27-pengertian-koperasi-menurut-para-ahli.html hatete katak kooperasaun hanesan servisu ida nbe mak hambrik atu hadia vida moris ekonomi ida ne’ebe mak importante ba iha asaun solidariedade.

Bazeia ba hanoin sira iha leten maka hakerek konklui deit katak kooperativa hanesan asaun ajuda malu ida hodi hlao servisu hamutuk atu hadia moris iha vida ekonomia ida ne’ebe mak diak iha grupu ne’ebe hanesan familia ida hodi hasa’e solidariedade ba iha grupu ba atinji bem estar grupu.

Definiaun Kreditu

Kompriende Kréditu Tuir Hasibuan (87: 2008) kréditu ne 'e tipu hotu-hotu empréstimu nian ne' ebé tenke selu ho funan tuir akordu ne 'ebé sira konkorda ona. Nune' e, bele konklui katak kréditu ne 'e hanesan esforsu ida atu fornese atinjimentu iha forma sasán, servisu, ka osan husi parte ida (fornesedór kréditu) ba parte seluk (reseita kréditu nian) ho baze iha konfiansa ne' ebé reseita kréditu nian sira tenke fó fali kréditu ne 'ebé fó iha momentu ida ne' ebé sei mai hosi parte ne 'ebé la hetan fiar (remunerasaun) tuir akordu ida ne' e.

Hosi definisaun balun iha leten, bele konklui katak kréditu ne 'e hanesan kolokasaun fundu nian ne' ebé banku ida halibur ona ne 'ebé mak hanaran kredór ida ba ema ne' ebé mak bainbain bolu kredór, ho akordu ida atu fó fila fali osan ne 'e tuir periodu tempu.

Téoria Investimentu

Tuir peritus James C. Van Horn iha manual introdusaun seinsia ekonomi Frans B.D.S. Menezes (2020:32-33), Esklarese kona-ba investementu mak aktividade ne’ebe realizado ou halao hela mak fo benefisiu osan (dineheiro) agora, ho objetivu hodi hetan rezultadu ba sasan iha tempu tuir mai. Kontunuasaun nebe mak lases husi peritus Fitz Gerald Esklarese katak investementu mak aktividade ne’ebe relasiona ho esforsu ba dada rekurcu-rekurcu ne’ebe utiliza ba habarak sasan. Husi fundus ne’e mak se’e hetan resultadu sulin ba produtu foun iha tempu tuir mai. Matenek nain Tandelilin iha manual intrudusaun seinsia ekonomi Frans B.D.S. Menezes (2020:32-33), Esklarese katak investementu mak komitmentu ba fundus ho montante ou recurs seluk ne’ebe halao ba tempu agora, ho objetivu hetan vantazen iha future.

Bazeia ba hanoin hosi peritus sira iha leten mak hakerek nain konklui deit katak investementu mak prosesu ba aktividades ida ne’ebe mak pesoalka grupu ida halao tuir nia nesesidade tantu osan ou sasan tuir limitasaun tempu, ho objetivu hodi hetan nia benifisiu iha futuru mai.

Téoria Sosiedade

Tuir matenek nain, Linton, (2002:45) iha website https:// pengajar. co.id/masyarakat-adalah: katak sosiedade signifika ema ne’ebe hamutuk iha grupu ida koopera servisu hamutuk iha fatin balun no nia baliza territorial ho ema no rai seluk. Koentjaraningrat, (2002:46) iha website https://pengajar.co.id/masyarakat-adalah katak sosiedade signifika grupu bo’ot ne’ebe moris kleur ho sira nia kultura rasik hanesan umana ho kooperativa diak iha aspetu hotu ba vida moris nian.

Hakerek nain hakarak konklui deit katak sosiedade ne’e moris iha fatin ida/komunidade ka grupu ida ne’be iha maske la mai husi familia ida maibe moris ona iha sosiedade ida sempre tulun malu liu husi solidariedade ne’ebe mak iha.

Teoria Kresimentu Ekonomia

Tuir mai Sadono Sukirno foti iha website https://www.paraahli.net/2020/09/pertumbuhan-ekonomi.html hatete katak, kresimentu ekonomia hanesaan sasukat husi kuantitativu nian ne’ebe mak hakerek ona iha dezenvolvimetu ekonomia iha tinan ida ne maibe diferente ho tinan uluk nian kontunua husi P. Eko Prasetyo esklarese katak Kresimentu ekonomia hanesan atu hasae output no hasae hanoin nasional agregar liu husi tempu ne’ebe mak determina ona, hanesan tinan ida.

Tuir peritus Putong Iskandar foti iha website https://www.paraahli.net/2020/09/pertumbuhan-ekonomi.html esklarese katak, Kresimentu ekonomia hanesan atu hasae hanoin nasional liu husi maneira signifika (hanesan aumenta hanoin husi kapital) ne’ebe konta husi tempu ne’ebe determina ona.

Teoria Ekonomia.

Definisaun ekonomia nian mak buat hotu ne' ebé relasiona ho asuntu moris iha uma-kain, klaru saida mak signifika no iha ninia dezenvolvimentu, la 'ós refere de' it ba família ida ne 'ebé kompostu hosi laen, feen no oan sira, maibé mós uma laran ne' ebé luan liu, hanesan uma-kain nasaun nian, estadu no mundu tomak. Tuir mai ne’e mak definisaun no definisaun ekonómika nian tuir peritu oioin;

a) Adão Smith Ekonomia mak investigasaun ba sirkunstánsia no kauza riku sira Estadu nian.

b) Mill J.S Ekonomia mak siensia prátiku kona-ba despeza no grupu sira.

c) Abraão Maski Ekonomia nu 'udar kampu esperimentál estudu nian ida hodi rezolve problema nesesidade moris ema nian liuhosi halakon tiha rekursu ekonómiku hotu-hotu ne' ebé eziste bazeia ba prinsípiu no teoria balun iha sistema ekonómiku ida ne 'ebé konsidera efetivu no efisiente.

d) Hermawan Kartajaya define Ekonomia hanesan plataforma ida iha ne 'ebé setór industriál tau hamutuk ho nia.

e) Paulo A. Samuelson. Ekonomia mak maneira ne’ebé ema no grupu sira halo hodi aproveita rekursu limitadu sira atu hetan produtu oioin no distribui ba komunidade atu konsume.

Bazeia ba esklaresementu iha leten mak hakerek nain konklui katak ekonomia mak hanesan buat hotu ne' ebé relasiona ho asuntu moris iha uma-kain, klaru saida mak signifika no iha ninia dezenvolvimentu, la 'ós refere de' it ba família ida ne 'ebé kompostu problema nesesidade moris ema nian liu hosi halakon tiha rekursu ekonómiku hotu-hotu ne' ebé eziste bazeia ba prinsípiu no teoria balun iha sistema ekonómiku ida ne 'ebé konsidera efetivu no efisiente.

METÓDU PESKIZA

Projetu Peskiza

Bazeia ba tipu peskiza ne’ebe hakerek nain atu uza iha peskiza ida ne’e mak hanesan peskiza Qualitativu deskritivu. Metode peskiza Qualitativu deskritivu katak atu observa fenomena sira ne’ebe akontese iha fatin peskiza ho faktu realidade hanesan ho kondisaun ne’ebe lolos. Ho objetivu atu buka hatene perspetiva husi parte Akademiku nian kona-ba Papel Kooperativa Kreditu Kaebauk Investimentu fo Kreditu ba Sosiedade Hodi Hasa’e Kresimentu Ekonomia

Tuir matenek nain sugiyono (2014:7) Nia hateten katak metode peskija kualitativu hanaran metode foun, tamba nia popularidade seidauk kleur. Tamba bazeia ba filosofia metode ne’e bolu mos nu’udar metudo artistiku, tamba prosessu peskija ho lalaok arte, no bolu mos netudo interpretative tamba resultadu dadus peskiza sei iha relasaun ho interpretasaun dadus ne’ebe sei deskobre iha kampu.

3.1. Foku Peskiza

Iha peskiza ida ne’e hakerek nain hare’e liu ba prioridade peskiza nian kona-ba situasaun hirak ne’ebe mak akontese iha Timor-Leste, ne’ebe sai impedementu maka’as no ineteresante tebes iha sociedade nia le’et mak hanesan iha kontextu espesifiku peskiza nian hanesan Papel Kooperativa Kreditu Kaebauk Ba Investimentu fo kreditu ba Sosiedade, hodi hasa’e kresimentu ekonomia

Fatin no Situs Peskiza

A. Fatin

Fatin peskiza ne’ebé hakerek nain atu hala’o peskiza mak dahuluk iha centru kreditu kaebauk iha suku dato munisipiu Likisa, Dili Timor-Leste

B. Situs

Hirak ne’ebé sai objetu peskiza ba peskizador mak hanesan tuir mai ne’e:

1. xefe kaebauk

2. Staff (1)

3. Sosiadade no membro (2)

Objetivu Principal husi hakerek nain mak atu buka hatene kona-ba papel kooperativa kreditu kaebauk invetimentu fo kreditu ba sosiedade hodi hasa’e kresimentu ekonomi.

Tipu Dadu sira

Dadus Kuantitativu

Tuir Matenek nain Azwar (2007:5) Hateten katak Peskiza kuantitativu nu’udar peskiz Ne’ebe haka’as liu ba dadus-dadus numeru prosessu nian ho metodu estatistika. Husi ne’e hatudo katak peskixa kuantitativu hanesan tipu ida husi dadus ne’ebe bele sai sasukat no bele sura tamba iha relasaun metin liu ba Numeru.liu-liu bazeia ba Informasaun ne’ebe ita bele Define ho numero.

Dadus Kualitativu

Tuir matenek nain Sukmadinata (2009:53-60) Hateten katak Peskiza kualitativu nu’udar peskiza ida ne’ebe uza hodi halo deskrisaun no analiza kona-ba fenomena, akontesementu, atividade, social, atetude, kreabilidade, persepsaun no ema individo ou groupu. Ho definisaun ba peskiza ne’e rasik kona ba dadus kualitativu utiliza hanesan dadus ho forma verbal no laos numeru.

Fonte de Dadus

Fonte de Dadus Primariu

Tuir Matenek Nain Hasan (2002:82) Nia Hateten Katak Dadus Primariu Nu’udar Dadus Ida Be’ebe Hetan ka Rekolha Direita iha kampu husi ema ne’ebe ita halo Peskiza ka ema ne’ebe ita Preciza. Husi ne’e Dadus Primariu ne’e ita konsidera nu’udar dadus ne’ebe peskizador hetan ka Rekolha direitamente husi fonte dahuluk. Tamba Ne’e Dadus Primariu husi peskiza ida ne’e mak informasaun ida ne’ebe peskizadore hetan direita husi husu no hatan.

Fontes de Dadus Sekundariu

Tuir Matenek nain Hasan (2002:58) Nia Hateten katak Dadus Sekundariu hanesan dadus ida ne’ebe maka ita hetan no Rekolha husi ema ne’ebe halo peskiza no husi fontes ne’ebe iha ona. Husi ne’e Dadus Sekundariu ne’ebe peskizador konsidera nu’udar dadus ne’ebe peskizador hetan ka rekolha laos direita husi ema ne’ebe hatan ba hakerek nain nia perguntas, maibe hakerek nain hetan husi dokumentu sira ne’ebe iha ona. Tamba ne’e iha peskija ne’e dadus sekundariu ne’e hakerek nain hetan husi domukentus kona-ba estatistika papel kooperativa kreditu kaebauk invstimentu fo kreditu ba sosiedade hodi hasa’e kresimentu ekonomi.

Téknika Halibur Dadus

Iha téknika halibur dadus iha prosesu peskiza ne’e maka nu’udar hakerek nain utiliza téknika oin tolu (3) maka haktuir mai ne’e:

Observasaun

Téknika halibur dadus observasaun katak hanesan instrumentu ida ba peskizadór iha fatin peskiza hó interasaun direita atu bele hatene realidade problema Mudansa klimatika ne’ebe akontese iha ita nia rai-laran.

Peritu Sukmadinata (2011:15) argumenta katak tékniku ne’e utiliza atu foti dadus liu husi maneira observasaun direita kona-ba aktividade ne’ebé la’o dadauk.

Marshall (1995:226) through observation, the researcher learn about behaviour and the meaning attached to those behavior. Liu husi dalan observasaun ne’ebé hala’o hela nu’udar peskizadór atu bele aprende kona-ba hahalok atividade peskiza nian.

Intervista

Intervista katak téknika ida ne’ebé utiliza atu halibur dadus ka akumula dadus ne’ebé iha, implementasaun dadauk nu’udar peskizadór hasoru malu direitamente hó respondente atu bele hetan ka simu informasaun kona-ba problema ka fenomena sosial ne’ebé iha ligasaun hó titúlu peskiza nian.

Tuir Esterberg (2002:231) Nia hateten katak Peskizadór atu konklui deit katak iha sorumutu entre ema na’in rua bele liu atu bele troka malu informasaun hó ideias liu husi prosesu husu no hatan, iha komunikasaun refere hanesan konstrusaun ida kona-ba problema ka topiku ne’ebé partikularmente.

Dokumentasaun

Téknika halibur dadus liu husi dokumentasaun hanesan metodu peskiza ida ne’ebé utiliza atu hetan ka hatene ba dadus sira ne’ebé relasaun duni hó problema refere, katak atividade halibur dadus indireitamente ka hanesan objetu segundu maka liu husi dokumentus, arkivu no relatoriu anual. Tuir matenek nain Sugiyono pengertian dokumentasi menurut sugiyono adalah sebuah cara untuk memperpleh informasi dan data dalam bentuk buku, arsip, dokumen, tulisan angka dan gambar yang berupa laporan serta keterangan yang bisa mendukung sebuah penelitian.

Instrumentu Peskiza

Instrumentu peskiza hanesan fasilidade ne’ebé uza iha durante peskizadór hala’o prosesu peskiza, hó nia objetivu mak atu hafasil peskizadór konabá prosesu rekolla informasaun iha terenu, no instrumentu hirak ne’ebé uza husi peskizadór hodi halo peskiza mak hanesan tuir mai ne’e, dahuluk mak peskisadór hanesan instrumentu prinsipal iha prosesu peskiza no mos instrumentu seluk hanesan:

1. Matadalan Intervista no Kuestionáriu hanesan instrumentu ida ne’ebé peskizadór uza hanesan matadalan pergunta hodi hafasil peskizadór atu halo pergunta bá respondente iha fatin peskiza.

2. Gravador hanesan instrumentu ida ne’ebé utiliza husi peskizadór atu grava atividade intervista hotu ne’ebé halo husi intervistador bá informante.

3. Kadernu mak sai hanesan instrumentu ida bá peskizadór iha fatin peskiza hodi hakerek atividade hotu-hotu husi rezultadu peskiza ne’ebé peskizadór hetan iha fatin lokalizasaun peskiza.

4. Lapizeira mak sasan ruma ne’ebé uza husi peskizadór hodi hakerek atividade hotu- hotu inklui hakerek informasaun sira ne’ebé iha ligasaun ho problema peskiza.

3.2. Instrumentu Peskiza

Instrumentu peskiza hanesan fasilidade ne’ebé uza iha durante hakerek nain hala’o prosesu peskiza , hó nia objetivu mak atu hafasil hakerek nain kona-bá prosesu rekolla informasaun iha terenu, no instrumentu hirak ne’ebé atu uza husi hakerek nain hodi halo peskiza mak hanesan tuir mai ne’e, dahuluk mak hakerek nain hanesan instrumentu dahuluk iha prosesu peskiza no mos instrumentu seluk hanesan:

1. Matadalan Intervista no Kuestionáriu hanesan instrumentu ida ne’ebé hakerek nain uza hanesan matadalan pergunta hodi hafasil hakerek nain atu halo pergunta bá respondente iha fatin peskiza.

2. Gravador hanesan instrumentu ida ne’ebé utiliza husi hakerek nain atu grava atividade intervista hotu ne’ebé halo husi intervistador bá informante.

3. Kadernu mak sai hanesan instrumentu ida bá hakerek nain iha fatin peskiza hodi hakerek atividade hotu-hotu husi rezultadu peskiza ne’ebé hakerek nain hetan iha fatin lokalizasaun peskiza.

4. Lapizeira mak sasan ruma ne’ebé uza husi hakerek nain hodi hakerek atividade hotu- hotu inklui hakerek informasaun sira ne’ebé iha ligasaun ho problema peskiza.

3.3.Téknika Análiza Dadus

Atu halo análiza ba dadus hirak ne’ebé mak hakerek nain akumula ka halibur ona durante halo peskiza maka, teknika ne’ebé hakerek nain uza hodi análiza problema refere liu husi tékniku análiza kualitativa deskritivu hanesan hakerek nain uza métodu análisa dadus ne’ebé maka kria husi Milles no Huberman liu husi prosesu maka hanesan :

Halibur Dadus (Data Collection)

Téknika halibur dadus iha fatin determinadu ba peskiza liu husi dalan ka prosesu intervista, observasaun no dokumentasaun. Halibur dadus maka prosesu halibur dadus husi hakerek nain ba informador iha fatin peskija

Redusaun Dadus (Reduction Data)

Redusaun dadus nu’udar prosesu hanoin ida ne’ebé hó sensitivu nomós presisa haluan haklean liu tan kuñesimentu matenek ne’ebé áas. Redusaun dadus iha ne’e signifika katak hanesan prosesu ida hodi hili no konsentrasasun ba redusaun, no transformasaun dadus ne’ebé mai husi hakerek iha fatin peskisa, dadus kualitativu iha ne’e bele haklot no transforma hó maneira oin-oin liu husi selesaun ne’ebé rigorozu no halo revista ba dadus ne’ebé hetan husi fatin peskisa hodi hetan dadus ne’ebé maka loos no hanesan hó realidade.

Analiza Dadus (Data Display)

Hakerek nain konklui katak análiza dadus hanesan konjunta husi informasaun estrutura no fó posibilidade atu foti konklusaun no toma medidas, hare’e ba análiza dadus husi hakerek na’in sei atende saida mak akontese no saida mak tenke halo, hodi analiza ba foti medidas atu implementa, ne’ebé possibilidade atu foti konkluzaun hó análiza ne’ebé iha tiha ona.

Konklusaun no Verifikasaun (Conclusion or Verification)

Iha etapa ikus ba análisa dadus kualitativu bazeia Milles hó Huberman maka halo konkluzaun no verifikasaun konaba dadus sira ne’ebé halibur tiha ona husi fatin peskiza nomós atu halo verifikasaun ba dadus ka halo konklusaun ba dadus ne’ebé maka halibur ona komesa husi inisiu to’o remata.

REZULTADU PESKIJA NO ESPLIKASAUN

Deskrisaun jeral ba fatin peskija

Klaramente Prosesu hala’o peskiza sientifiku sai nu’udar atividade ne’ebé importante tebes iha ambiente eskola liu-liu iha nivel universitarius sira dalabarak akontese iha akademia sira tantu husi instituisaun sira ne’ebé deit halo peskiza, ho objetivu peskiza hatudu katak iha ne’ebé peskizador ida hala’o hodi bele buka tuir no hatene no buka dadus ka faktus konkretu sira ne’ebé ligadu tebes ho akontesimentu ruma liu tiha ona iha tempu balun liu-ba iha fatin balun hanesan iha sosiedade nia leet no espesifikamente ba fenomena sosial sira nian, fatin lokasaun peskiza importante liu ba peskizador, atu hetan resposta sira ne’ebé relevante tebes ho maneira sientifiku ba koleta dadus ne’ebé ho rasional, sistematika no emperika nune’e bele responde ba obra sientifiku ka problema ida ne’ebé nu’udar peskizador levanta ona ho titulu ruma bazeia akontesimentu refere, ho ne’e peskizador hala’o hala’o atividade peskiza iha Edifisiu Centrru kaebauk munisipiu likisa suku bazartete aldeia Nartutu

Istoria Badak Kona-Ba Centru kaebauk munisipiu likisa suku bazartete aldeia Nartutu

Kaebauk investimentu no finansas hari iha loron 23 fulan agustus tinan 2016 defini nia lisensa sai hanesan (ODTI) Other Deposit taking instituition. kaebauk investimentu ne’e rasik hari husi Sr.Angelo Bere Cau Soares .

Iha tinan 2001 kaebauk investimetu no finansas sei hola parte hanesan save the children nia programa,depois iha loron 2 fulan dezenmbro tinan 2002 trasnfer programa mikro kredito husi save the children ba CRS nia programa,depois komesa iha loron 1 fulan fevereiro tinan 2007 CRS hakotu nia misaun no sei intrega fali ba Tuba Rai Metin hodi obriga a’an lao mesak sem apoiu husi donor ruma,depois de tuba rai metin lao mesak to iha loron 23 fulan agustus 2016 husi banko central define lisensa hodi transfere husi tuba rai metin ba fali KAEBAUK INVESTIMETU NO FINANSAS ate ohin loron.

Aprezentasaun Dadus

Bazeia ba resultadu intervista ne’ebé peskizador hala’o iha fatin peskiza atu hetan dadus iha ne’ebá halo intervista ba direktur kaebauk investimentu no finansas SA.

Papel kredito kaebauk investimentu no finansas SA

Papel keabauk investimentu no finansas hanesan motivador hodi bele aumenta aktividade ekonomia iha familia no bele habelar aktividade iha sosiedade nia leet hodi fo benefisiu positivu ba sosiedade li-liu iha familia para bele moris ho sustentabilidade.

Knáar Ne’ebé Durante Ne’e Hala’o Iha kaebauk investimentu no finansas SA

Tuir Dr.Vascodino Lopes nu’udar xefe kaebauk hatete katak papel kredito “Hanesan kaebauk investimentu no finansas SA nian diresaun ida ne’ebé importante tebes atu hala’o knaar no toma resposabilidade servisu hodi hare ba assuntu problema ekonomia ne’ebe mak ass iha sosiedade no mos iha nasaun Timor-Leste, kaebauk investimentu no finansas SA foka liu-ba papél kaebauk no investimnetu no finansas SA nia knaar ida ne’ebe mak imprtante tebes atu halo servisu ba,nu’udar direktur kaebauk investimentu no finansas SA hanesan servisu ne’ebe mak importante tebes atu muda moris sosiedadde nian ba moris ida ne’ebe mak sustentavel,knaar ne’ebe mak halo iha kaebauk investimentu no finansas SA kontrola staf sra bainhira atu halo servisu no asina dokumentu no halo verifikasaun ba kliente sira ne’ebe atu halo kreditu,kontrola para hanesa kontorla ba kliente sira ne’ebe mak selu kreditu tardi,halo prossesu ba disbusment/despaixo osan ba kliente sira kontrola ba brans.kaebauk investimentu no finansas SA responsabiliza ba problema ekonomia iha sosiedade no mos ba nasaun iha Timor-Leste, ho maneira atu hasa’e kresimentu ekonomia. (Intervista iha loron 6 Fulan Setembro tinan 2021/iha oras 09:24 mnt).

Tuir sr.Cornelio Dos Santos De Araujo nu’udar staf hatete katak, Nu’udar funsionario iha knaar ne’ebe tenke hala’o serviso, hanesan ba iha area operasaun mak hanesan field officer ou staf lapangan nian atu toma konta hanesan fahe informasaun kona-ba programa kaebauk nian ba iha komunidade hodi halo rekrutamentu ba kliente ne’ebe iha interese atu assesu ba programa refere tuir nesessidade kliente nia presija, no halo intervista ba kliente sira ne’ebe mak atu halo kreditu iha kaebauk ne’e atu nu’une’e bele hatene kona-ba negodiu ne’ebe mak kliente sira atu halo,hodi nu’une’e la bele mosu konfuzaun ba kliente sira,no mos tun ba area/lapangan hodi tuir kliente sira ne’ebe mak loron no fulan to atu selu kreditu ba kaebauk, (Intervista iha loron 5 fulan Setembro tinan 2021/iha oras 15:15 mnt).

Reprezentante Husi Sr.Vascodino Lopes nu’udar xefe kaebauk Iha mos bookepper hanesan iha kaeabuk ne’e mos uja sistema teknologia no Sra. Catarina Soares Ramos haktuir katak, Nu’udar bookepper atu nu’ne’e fasilita ba kliente sira bainhira kliente sira mai selu kreditu no taka kreditu hodi bele halo saving ba iha klinte sira nia dokumentus no orsametu sira ne’ebe mak durante ne’e kliente sira halo kreditu no mos kliete sira saving/uang tambungan ne’ebe mak kliete sira rai ,atu nu’une’e kliente sira bele hatene tuir sira nia osan saving,no dokumetus hirak ne’ebe mak bookepper simu husi kliente sei haruka mai fatin kaebauk nasional. (Intervista iha loron 6 Fulan Setembro tinan 2021/iha oras 09:10 mnt).

Reprezentante husi Sr.Vascodino Lopes nu’udar xefe kaebauk esplika katak, Kaebauk investimentu no finansas mos iha kasier ne’ebe mak hala’o husi Sr.Mariazinha Santos Seu Lopes hala’o nia servisu hanesan kasier atu simu orsametu ne’ebe mak kliente sira mai selu no klinte bsira atu taka kreditu,hodi priense recivo ne’ebe atu nu’une’e bele sai hanesan evidesia ida ba kliente sira. (Intevista iha loron 6 Fulan Setembro tinan 2021/oras 14:30 mnt).

Liu husi dadus ne’ebe mak peskijadora hala’o ona iha fatin refere maka peskijadora konklui katak kaaebak investimetu no finansas atu fasilita sosiedade sira atu aumenta ka halo boot ita nia negosiu hodi hasa’e kresimentu ekonomia liu husi kreditu.kaebauk mos bele suporta ita boot sira ne’ebe hakarak hadia uma no bele ajuda selu ita boot sira nia oan nia eskola.

Knar Admin Officer nia Knar

Tuir Sr. vascodino lopes nu’udar xefe kaebauk hatete hanesan funsionario admin officer nian oinsa atu garantia no aseguru ba dokumentus klientes sira nian no tenke tau dokumentus hirak ne’e ne’e ba nia fatin no tuir nia loron no tinan ne’ebe klinte sira mai halo kreditu, no tenke kontrola mos dokumentus sira ne’e la bele a’at ou lakon. (Intervista iha loron 07 Fulan Setembro 2021/iha oras 15:30 mnt).

Programa ne’ebe mak kaebauk investimentu no finansas implementa

Tuir sr. Carlito Dos Santos hatete katak iha kebauk investimentu no finansas iha nia programa haat mak hanesan, Edukasaun, Agrikultura, Hadia uma, Negosio/ Agrikultura.programa hirak ne’e mak papel kaebauk investimentu no finansas SA implementa. (Intervista iha loron 08 fulan Setembro 2021/ iha oras 10:36mnt).

Peskijadora hakarak konklui katak prgrama ne’ebe kaebauk implemeta ona hanesan baze importante ida atu sosiedade sira bele halo kreditu hodi hadia moris no bele halo negosiu no moss el oan sira nia eskola.

Sistema ne’ebe kaebauk investtimentu implementa

Tuir sr.Carlito dos santos nu’udar staf hatete katak Sistema ne’ebe mak implementa iha kaebauk investimentu ne’e rasik hanesan bainhira kliente ne’ebe mak halo kreditu/foti osan iha kaebauk investimentu no finansas ne’e tenke selu tuir nia loron no fulan ne’ebe determina ona iha kalendario,iha tinan 2016 kaebauk investimentu utiliza sistema ida katak baihira kliente ne’ebe mak selu kreditu tardi,mak sei kaeabuk sei tun direita sei foti/tarik kliente sira nia sasan ne’ebe mak iha hanesan televizaun motor,bele mos sasan sira seluk hodi taka ba kliente sira nia osan ne’ebe mak la selu iha fulan rua ka liu,maibe ohin loron sistema ne’e la implementa ona iha kaebauk.

No mos kolia mos kona-ba atu halo kreditu tuir program ne’ebe amk iha kaebauk n’e nian hanesan atu halo kreditu tenke iha nia rekejitus ne’ebe mak kaebauk presiza bainhira kliente sira atu halo kreditu .rekejitus ba klinete ne’ebe mak atu halo impestimo ba iha edukasuan no negosiu no hadia uma,iha ne’e rekejitus la hanessan .

a) Rekejitus ba kliente ne’ebe mak nu’udar funsionariu atu hadia uma :

1. Formulario Saving

2. Formulario KIVA

3. Formulario Aplikasaun ba Emprestimu

4. Foto Kopia kartaun elitoral kliente

5. Foto Kopia kartaun elitoral kaben ka apoio

6. Foto Kopia kartaun elitoral sasin

7. Estratu Banku fulan 3 ikus - Kliente ho nia kaben

8. Foto koloridu kliente nian 2 X 3 ( Tahan 2 )

9. Foto koloridu Fen ka laen ou apoiante nian nian 2 X 3 ( Tahan 1 )

10. Foto ba uma ne’ebé atu hadia

11. Estimasaun Gastus

12. Declarasaun chefe departemento husi servisu fatin

13. Mapa kliente nia negosio ka hela fatin

14. Formulario Aplikasaun ba Emprestimu tuan

b) Rekejitu ba negosiu no eduksaun no agrikultur

1. Mapa kliente nia negosio ka hela fatin

2. Foto kopia Kartaun eleitoral kliente

3. Foto kopi kartaun kaben/apoiante

4. Foto koloridu kliente nian 2 X 3 ( Tahan 2 )

5. Foto koloridu Fen ka laen ou apoiante nian nian 2 X 3 ( Tahan 1 )

6. Formulario Aplikasaun ba Emprestimu tuan

7. Kontartu tuan

8. Horario tuan

9. Recibu kolesaun

10. Formulario PPI

11. Statement of account

Iha kaebauk mos sei fo kreditu tuir nia programa ne’ebe mak iha no tuir nia durasun tinan ne’ebe mak la hanesan tuir kliente sira mak determina nia tinan ,maibe kaebauk investimenttu no fianansas oferese 1,5% ba kliente sira bainhira halo kredtitu.maibe antes atu kliente sira atu halo kreditu tenke iha konkordansia husi kaebauk investimentu no finansas nu’udar entidade ida ne’ebe fo impresta osan iha direitu atu hetan informasaun troka ba malu ka fahe informasaun kona-ba kliente nia kreditu(nu’udar ema ne’ebe impresta osan)ba iha sistema registu informasun ka kreditu nian,no iha kaebauk iha fulan agustu to fulan ssetembro iha kliente hamutuk 98 mak halo kreditu iiha kaebauk iha kaebauk Munisipiu Likisa Suku Bazartete . (Intervista iha loron 08 fulan setembro 2021/iha horas 14:15 mnt).

Tuir Sr.Augosto Barreto Barros nia hatete katak Kaebauk investimentu no finansas SA liu husi kreditu kaebauk investimetu ne’e no finansas ne’e rasik bele fo kreditu mai atu halo kreditu hodi bele hadia ami nia moris no ajuda ami atu selu ami nia oan nia skola,tuir sr agusto barreto barros hatete iha tinan 2016 nia hari negosio ida kona-ba halo odamatan no arus ,maibe negosiu ne’e rasik parado tiha,maibe tuir sr agusto iha meius ida atu hala’o fila fali nia negosiu ida ne’e sr agusto barreto barros halo kreditu kaebauk iha tinan 2018 iha tempu ne’eba negosiu ne’e bele lao fali no liu husi negosiu ida ne’e sr agusto bele hasa’e kresimentu ekonomia liu husi kaebauk investimentimentu no finansas. (Intervista iha loron 09 fulan setembro tinan 2021/iha oras 10.49 mnt).

Tuir sra Olivia De Jesus Pereira hanesan kliente hatete Kreditu kaebauk investimentu no finansas ne’ebe mak ami halo kreditu atu selu oan nia eskola,no sosa sasan tasi nian hanesan redi,makadadi,tali,ro,atu nune’e bele hadia moris no bele hasa’e kresimentu ekonomia familia nian kreditu ne’ebe mak kaebauk fo impresta mai ami bele ajuda ona ami atu negosiu privado hodi bele hasa’e kreismentu ekonomia liu kreditu ne’ebe mak kaebauk oferese ona mai sosiedade sira hodi bele hadia ami nia moris no ba ami nia sira nia eskola. (Intervista iha loron 09 fulan setembro 2021/ iha oras 14:15 mnt).

Tuir Sra. Angela hatete katak Objetivu atu halo kreditu iha kaebauk investimentu o finansas atu halo negosiu hodi bele sustenta familia no mos selu oan nia eskola, negosiu ne’ebe mak halo ona mak hanesan loke keos no kuda modo. (Intrevista iha loron 09 fulan setembro 2021/iha oras 15:00 ).

Peskijadora hakarak konklui katak kaebauk investimetu no finansas hanesan banku ida ne’ebe mak iha nia knar atu hadia ekonomia sosiedade nia ne’ebe menus, kaebauk fo kreditu ba sosiedade hodi bele hasa’e kresimentu ekonomia familia no mos nasaun nian.

Análiza No Interpretasaun Dadus

Bazeia tuir rezultadu ba atividade peskiza ho hatan na’in sira iha fatin peskiza determinadu maka, nu’udar peskizador halo review no ezamina fila fali dadus sira ne’ebé ligadu ho servisu kreditu kaebauk investimentu no finansas nian ne’ebé mak iha, atu fo kreditu ba sosiedade hodi hasa’e kresimentu ekonomia. Nune’e peskizador halo análizasaun ba dadus sira rekolla ona ho utilizasaun metodu kualitativu deskritivu hodi halo investigasaun klean relevante ho fenomena-fenomena sira ne’ebé akontese hodi interpreta dadus liu-husi meius intervista maka hala’o husi peskizador iha fatin peskiza refere.

Liu-husi dadus sira ne’ebé peskizador rekolla direitamente husi respondente iha fatin peskiza nian hatudu katak, klarumente nu’udar hatan na’in esklarese klean liu kona-ba problema no ativdidade saida deit maka akontese, tan ne’e peskizador haree no halo ánalizasaun ba papél kreditu kaebauk investimentu no finansas hodi fo kreditu ba sosiedade hodi hasa’e kresimentu ekonomia. Kaebauk investimentu no finansas. No iha kaebauk ne’e rasik problema mak iha hanesan hare’e ba iha linha internet ne’ebé mak sai hanesan impaktu ida ba sira atu hala’o servisu.

Papel Kaebauk investimentu no finansas ne’ebe ho Objetivo husi kaebauk investimentu no finansas atu haburas riku soin familia, no kbiit ba familia sira hodi hadia sira nia moris lor-loron nian iha sira nia familia rasik.

Governu Timor-Leste hala’o politika hodi suporta instituições- instituições financeiras ne’ebe iha, sai fasilitador ba iha problema rendimentu ka fundus. Ida ne’e mos sai hanesan meius solusaun ne’ebe útil iha empresta, espesial ba ida ne’ebe mak atu hasa’e fundus negosiu ou empresarial. Parte ida instituições ne’ebe suporta no fo ajuda empresta ba fundus empresarial mak kooperativa. Kooperativa ne’ebe mak ohin loron atu hafasil dalan ba prosesu kreditu liu husi modal negosiu ba iha autor negosiu ne’ebe mak iha, hodi fo oportunidade atu bele halo negosiu hodi nune’e nia kliente sira bele dezemvolve no bele hasa’e sira nia krisimentu ekonomi moris membru ne’ebe iha capital no mos iha suku.

Bazeia ba análizasaun dadus ne’ebé sita ona iha leten maka nu’udar peskizador kontinua atu halo interpretasaun papél kaebauk investimentu no finansas hodi fo kreditu ba sosiedade hodi hasae kresimentu ekonomia liu kaebauk investiementu no finansas atu fo kreditu ba sosiedade no ba familia sira sai hanesa oportunidade ida ne’ebe mak diak tebes atu ajuda hodi hadia sosiedade sira nia moris, atu nu’une’e bele muda sira nia ekonomia familia nian no bele hamenus kiak iha sosiedade, no mos bele hasa’e kresimentu familia no ba nasaun Timor-Leste. Bazeia ba rezultadu peskiza ne’ebe mak esklare ona, mak peskizador halo sengkronizasaun ho enkuadru literasia Tuir peritus Simon Kuznets dehan, Kresimentu ekonomi hanesan atu hasae kapasitasaun tempu ne’ebe mak naruk husi nasaun ida ne’ebe iha relasaun atu fo sasan atu hasae kapasidade ekonomia nia ba iha sosiedade.

Bazeia opiniao iha leten maka hakarek nain atu konklui deit katak Kresimentu ekonomia hanesan prosessu atu hasae output capital ne’ebe mak iha nasaun ida iha tempu naruk no mos mudansa kresimentu ekonomi iha nasaun ida ne’ebe akontese iha peiode ne’ebe determina ho akumulasaun husi tinan ba tinan hodi sai sasukat husi kuantitativu nian ne’ebe mak hakerek ona iha dezenvolvimetu ekonomia iha tinan ida ne’e maibe diferente ho tinan uluk nian. tamba liu husi kresimentu ekonomi hanesan prosesu atu hasae kapasidae produsaun ba iha ekonomia ne’ebe mak iha forma atu hasae kapasidae nasional iha mos kresimentu ekonomi hanesan indikasaun rezultadu dezenvolvimentu ekonomi ba iha moris sosiedade.

LIAN MAKTAKA

Konkluzaun

Dezenvolvimentu ekonomia sai hanesan factor importante ida ne’ebe mak sai objetivu no esperansa ida husi governo. Esperansa dezenvolvimentu ekonomia sai ona baze importante ida ne’ebe esforsu hala’o husi governo. Hahu husi dezenvol-vimentu ekonomia munisipiu mai to dezenvolvimentu nasional. Liu husi ida ne’e, mak esforsu ne’ebe mak governo halo atu hasa’e dezenvolvimentu ekonomia nasional. Hanesan nasaun foun ne’ebe restaura nia independensia iha era miliniu atu tama ba era globalizasaun ohin loron, mak ekonomia nasaun Timorense ne’e se’e fraku no la konsisten husi tempu ba tempu. Kondisaun ida ne’e halo Timor-Leste la iha forsa atu aguenta estabilizasaun ekonomia husi influensia intenal ho external husi rekursus naturais ne’ebe la maioria naton atu uja para finaciar ba dezenvolvimentu iha rai laran.

Politik dezenvolvimentu nasional Timor-Leste kompostu dezenvolvimentu iklim emprezarial no investimentu, mak bele hasa’e sector emprezarial privado nasional iha dezenvolvimentu negosiu ki’ik ne’ebe mak liu husi fo kreditu ou empresta. Maibe kreditu ohin loron ne’e barak mak liu husi instituições financeiras ne’ebe iha Timor-Leste no mos husi instituições financeiras estranjeiro /keuangan asing. Tipu kreditu ne’ebe fo iha nia modelu ne’ebe hapar ho negosiu ne’ebe baibain halo husi sosiedade ou públiku, funsaun kreditu geralmente nia objetivu atu atinji nessesidade servisu ne’ebe responde ba nesesidade sosiedade nia hodi bele ajuda produsaun no konsumidor ne’ebe mak iha, atu hasa’e povu nia moris diak iha nasaun ida.

Papel kaebauk hakarak investe atu nu’ne’e bele hadia vida ekonomia iha ita nia rai laran tamba ita hare hanesan nasaun ida atu hambrik metin nia ekonomia tenke forte se kuandu ekonomia atu forte tenke mai husi baze ou familia hoi da ne’e maka KAEBAUK hakarak investe nia programa ba iha kada uma kain ou familia sira ne’ebé’e presija atu assesu kreditu.

Tuir Banku Sentral Indonesia nia Regulamentu No. 7/2 / PBI / 2005: esplika katak "kreditu ne'e provizaun osan ka reklame ekivalente, bazeia ba akordu empréstimu ka akordu entre Banku no parte seluk ne' ebé obriga impresta osan hodi selu tusan hafoin periodu tempu balun ho interese.

Liu husi ida ne’e peskijadora hatete papel kaaebauk investimentu no finansas bele muda sosiedade nia moris ba moris ida ne’ebe mak sustentavel, liu husi selu oan sira ba eskola no halo negosio iha sira nia moris hodi bele dezenvolve sira nia ekonomia familia nia no mos bele hasa’e kresimentu ekonomia nasaun nian liu husi kreditu ne’ebe mak kaebauk investimentu no finansas investe klaru katak fo ona vantage ne’ebe bele hadia sosiedade nia moris, no halo sosiedade sira bele hasa’e kresimentu familia nian.

Sujestaun

Bazeia tuir konkluzaun iha leten nune’e nu’udar hakerek na’in hakarak sujere ba:

Governo tenki iha planu ida ne’ebe mak diak atu nu’une’e bele hasa’e kresimentu ekonomia sosiedade no mos nasaun nian.
Dezenvolvimentu ekonomia sai hanesan factor importante ida ne’ebe mak sai objetivu no esperansa ida husi governo.
Governu presisa toma atensaun ba ekonomia nasaun nian ne’ebe mak ohin loron ita nia nasaun Timor-leste imfrenta.
Papel kaebauk investimentu no finansas mos iha konsiensia ida ne’ebe mak diak hodi atende kliente sira.
Instituisaun governu sira seluk iha Timor-Leste mos iha responsabilidade no kompetensia hodi loke no kria kampu servisu iha territoriu nasional hodi dezenvolve ekonomia.

Rekomendasun

Iha ne’e peskijadora hakarak rekomenda ba iha:

Rekomeda ba Parte kaebauk investimentu no finansas se bele halo atendimentu ne’ebe mak diak ba kliente sira
Rekomenda ba parte kaebauk nia Rekejitu ne’ebe mak iha barak liu se bele hamenus tiha balu
Rekomenda mos ba parte governo nian atu bele hare’e mos ekonomia ne’ebe mak ohin loron ita nia nasaun hasoru hela
Rekomeda mos ba professor/dosente sira kria koopesaun ho estudante sira hodi bele hasa’e kapasidade estudante sira nian.
Rekomenda ba parte kaebauk uja sistema ne’ebe mak bele halo kliente sira la bele hetan failansu ruma iha tempu ne’ebe mak determina sira nia loron atu selu kreditu la bele tardi